سوره نجم، پنجاهوسومین سوره و از سورههای مکی قرآن که در جزء بیست و هفتم جای گرفته است. این سوره جزو چهار سورهای است که سجده واجب دارند و به سورههای عزائم معروفاند. از موضوعات مطرح در این سوره، داستان معراج رفتن پیامبر(ص)، نکوهش مشرکان به سبب پرستش بتها و سخن از معاد است.
از آیات مشهور سوره نجم، آیه ۳ و ۴ است که میگوید پیامبر(ص) از روی هوا و هوس سخن نمیگوید و برای اثبات عصمت پیامبر(ص) مورد استناد قرار گرفته است. آیات ۸ و ۹ که فاصله پیامبر تا خداوند یا جبرئیل را در معراج، به اندازه دو کمان توصیف میکند نیز از جمله آیات مشهور این سوره است.
در فضیلت تلاوت سوره نجم نقل شده است قاری این سوره در میان مردم، محبوب خواهد بود.
استانها و روایتهای تاریخی سوره نجم
در آیات ۷ـ۱۸ سوره نجم، داستان معراجرفتن پیامبر(ص) بیان شده که در آن به نزدیک شدن پیامبر(ص) به سدرة المنتهی و جنة المأوی و دیدن برخی از آیات پروردگار اشاره شده است. همچنین در آیات ۵۰ـ۵۳ به هلاک شدن قوم عاد، ثمود، قوم نوح و قوم لوط اشاره شده است.
آیات مشهور
«وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَىٰ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَىٰ» (آیات ۳ـ۴)
ترجمه: از روی هوا و هوس سخن نمیگوید. گفتار او چیزی جز وحی که به او نازل میشود نیست.
نویسنده تفسیر المیزان براین باور است که هر چند نطق اطلاق دارد و از تمام سخنان پیامبر هوی و هوس نفی شده است ولی به قرینه مقام که آیه خطاب به مشرکانی است که وحی را انکار می کردند و پیامبر را به پندار خودشان دروغگو میدانستند، آیه را تاییدی بر نفی هوی و هوس پیامبر در تلاوت قرآن و دعوت مردم به سوی خدا می داند.[۱۳] اما بنابر دیدگاه تفسیر نمونه، اینکه پیامبر(ص) از روی هوا و هوس سخن نمیگوید، فقط در مورد آیات قرآن نیست، بلکه شامل سنت (گفتار و رفتار) او نیز میشود؛[۱۴] بر همین اساس برخی این آیه را دلیلی بر معتبربودن سنت پیامبر(ص) شمردهاند.[۱۵] همچنین برای اثبات عصمت پیامبر(ص) از این آیه استفاده شده است.[۱۶] در تفسیر البرهان، روایات مختلفی در این باره نقل شده است که وقتی پیامبر(ص) درباره منزلت امام علی(ع) یا جانشینی وی سخن گفت، عدهای گفتند پیامبر درباره پسرعموی خود از روی هوا و هوس سخن میگوید؛ برای همین آیات نخست سوره نجم نازل شد.[۱۷]
ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّىٰ فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَىٰ (آیات ۸ـ۹)
ترجمه: سپس نزدیک رفت و نزدیکتر شد. پس [فاصلهاش] به قدر [طول] دو [انتهاى] كمان يا نزديكتر شد.
در میان آیاتی که به قضیه معراج میپردازند، آیه ۸ و ۹ از آیات مشهوریاند که درباره فاصله پیامبر در معراج سخن میگویند. برخی درباره این آیات گفتهاند منظور از فاصله پیامبر به اندازه دو کمان، فاصله جبرئیل با پیامبر است.[۱۸] برخی نیز این فاصله را بین خداوند و پیامبر اکرم به صورت شهود معنوی میدانند.[۱۹]
براى انسان جز حاصل تلاش او نيست.
وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ (آیه ۳۹)
ترجمه: و اينكه براى انسان جز حاصل تلاش او نيست. علامه طباطبائی در المیزان منظور از مالکیت انسان را در آیه مالکیت حقیقی نسبت به کارهای خوب و بدی دانسته که انجام میدهد و با او از دنیا به آخرت منتقل میشوند و معنای آیه این است که انسان به صورت حقیقی مالک چیزی نیست که خیر و شرش به او برگردد مگر کارهایی که برایشان زحمت کشیده و تلاش کرده است.[۲۰] وی همچنین بر این باور است که شفاعت و بهرهمندی انسان در آخرت از استغفار و خیراتِ دیگران نیز آثار اعمال خود آدمی هستند؛ زیرا اگر فرد، مؤمن نمیشد، شفاعتی برایش نبود و مردم برای او استغفار نمیکردند.[۲۱]همچنین گفته شده این آیه تلاشِ انسان را ملاک بهرهمندی دانسته است، نه کاری که حتماً به سرانجام برسد؛ پس اگر آدمی تلاش کند، اما به نتیجه نرسد، خداوند به او پاداش خواهد داد.[۲۲] در بحث جبر و اختیار، از این آیه برای اثبات اختیار و آزادی انسان استفاده شده است.[۲۳]
فضیلت و خواص
مقالهٔ اصلی: فضائل سور
در درباره فضیلت قرائت سوره نجم آمده است قرائتکننده این سوره در میان مردم محبوب خواهد بود[۲۴] و اینکه هر شخصی شب یا روز سوره نجم را بخواند، بین مردم به شایستگی زندگی خواهد کرد و گناهانش آمرزیده خواهد شد.[۲۵]