سوره مُمتَحِنه، شصتمین سوره و از سورههای مدنی قرآن که در جزء ۲۸ قرآن جای گرفته است. این سوره را مُمتَحنه نامیدهاند؛ زیرا در آیه دهم آن، به پیامبر(ص) دستور داده شده تا زنهای مهاجر را امتحان کند تا علت و انگیزه ترک شوهرانشان و مهاجرتشان از مکه به مدینه معلوم شود. سوره ممتحنه درباره دوستی مؤمنان با کُفار سخن میگوید و بهشدت از آن نهی میکند. درباره فضیلت تلاوت این سوره از جمله از پیامبر(ص) نقل شده است هر کس این سوره را قرائت کند، فرشتگان بر او درود میفرستند و برای او طلب بخشش میکنند و اگر در همان روزِ قرائت از دنیا برود شهید از دنیا رفته است و مؤمنان در روز قیامت شفیع او خواهند بود.
شأن نزول سوره ممتحنه
در کتابهای تفسیری برای آیات ابتدایی و انتهایی (آیه دهم) سوره ممتحنه، دو شأن نزول گفته شده است:
نهی از دوستی با مشرکان
درباره شأن نزول آیات ابتدایی سوره ممتحنه آمده است: حاطب بن ابی بلتعه از مسلمانانی بود که به مدینه آمده بود؛ اما خانوادهاش در مکه مانده بودند و فامیلی نداشت که از آنان حمایت کنند. قبل از حرکت مسلمانان برای فتح مکه، او نامهای نوشت و به زنی به نام ساره داد تا به اهالی مکه برساند و آنها را از حرکت پیامبر(ص) خبردار کند تا اینگونه از خانوادهاش حمایت کرده باشد؛ اما پیامبر(ص) از جاسوسی آن دو با خبر شد و امام علی(ع)، زبیر و مقداد را مأمور کرد آن زن را بازداشت کنند. آنان، زن جاسوس را در میان راه مدینه و مکه یافتند.[۱۱] او در ابتدا انکار میکرد. اثاثیه او را گشتند و چیزی پیدا نکردند. همگی تصمیم گرفتند که باز گردند؛ اما امام علی(ع) گفت نه پیامبر به ما دروغ میگوید و نه ما دروغ میگوییم. پس بر آن زن غضب کرد و ساره نامه را از بین گیسوانش در آورد. پیامبر(ص) حاطب را خواست. حاطب ضمن عذر خواهی، اظهار ایمان کرد و گفت قصدش حمایت از خانواده بوده است. سپس آیات ابتدایی این سوره نازل شد و مسلمانان را از دوستی با مشرکان نهی کرد.[۱۲]
امتحان کردن زنان مهاجر
درباره شأن نزول آیه دهم سوره ممتحنه آمده است: پیامبر(ص) در حدیبیه با مشرکان مکه پيمان صلح حدیبیه را امضا كرد. در این صلحنامه آمده بود که اگر مردی از مشرکان به مدینه آمد، مسلمانان موظفاند او را بازگردانند؛ ولی اگر شخصی از مدینه به مکه رفت و پناهنده شد، مشرکان مکه مجبور به بازگرداندن او نیستند. بعد از مدت کوتاهی زنی به نام سبیعه دختر حارث از مکه به مدینه آمد. آیات دهم تا دوازدهم این سوره نازل شد. پیامبر(ص) از آن زن خواست که سوگند بخورد که آمدنش به مدینه تنها به انگیره دین خواهی و بیزاری از کفر است. این سوگند خوردن همان امتحانی است که در این آیات از آن سخن آمده است که زنان مهاجر را امتحان کنید و البته خداوند به ایمان آنها آگاهتر است. بعد از این سوگند، پیامبر اکرم(ص) به این استدلال که در متن صلحنامه از مردان صحبت شده بود و در مورد زنان سخنی نیامده بود، زنان مهاجر را به مشرکان تحویل نداد و به موجب آیه دهم، مهریه آن زنان را به شوهران مشرکشان پرداخت کرد و آن زنان میتوانستند در مدینه مجدداً ازدواج کنند.[۱۳]
آیات مشهور
آیه امتحان
مقالهٔ اصلی: آیه امتحان
آیه دهم این سوره که درباره اطمینان یافتن از ایمان زنانی است که از مکه به مدینه آمده و ادعای مسلمان بودن میکردند.[۱۴]
روایتهای تاریخی
در سوره ممتحنه به داستان زیر اشاره شده است:
برائت ابراهیم از بتپرستی و استغفار برای پدرش آزر (آیه ۴).
آیات مشهور
قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّىٰ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ ۖ رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ
ترجمه: قطعاً براى شما در [پيروى از] ابراهيم و كسانى كه با اويند سرمشقى نيكوست: آنگاه كه به قوم خود گفتند: «ما از شما و از آنچه به جاى خدا مىپرستيد بيزاريم. به شما كفر مىورزيم و ميان ما و شما دشمنى و كينه هميشگى پديدار شده تا وقتى كه فقط به خدا ايمان آوريد.» جز [در] سخن ابراهيم [كه] به [نا]پدر[ى] خود [گفت:] «حتماً براى تو آمرزش خواهم خواست، با آنكه در برابر خدا اختيار چيزى را براى تو ندارم.» «اى پروردگار ما! بر تو اعتماد كرديم و به سوى تو بازگشتيم و فرجام به سوى توست.
به اعتقاد برخی از مفسران دو مرد و دو زن در قرآن به عنوان الگو(اسوه) معرفی شده اند مردان حضرت محمد(ص) و حضرت ابراهیم(ع) و زنان مریم و همسر فرعون هستند.البته برای این دو زن تعبیر اسوه بکار نرفته است و از آنها به عنوان «مَثَل» یاد شده است. [۱۵][یادداشت ۱] موفّقيّت كامل در امتحانهاى سخت الهى، خدمت به مسجد( پاکیزه نگاه داشتن بیت الله الحرام)، تسلیم بودن در برابر خدا، انابه به درگاه خدا، صبر و حلم، به تنهایی یک امت بودن، وفاداری، دلاوری و قهرمانی، هجرت و مهاجرت، گذشت و ایثار از ویژگی های ابراهیم(ع) در قرآن است برشمرده شده است. [۱۶]
فضیلت و خواص
مقالهٔ اصلی: فضائل سور
هر کس سوره ممتحنه را بخواند، مؤمنان او را در روز قیامت شفاعت خواهند کرد و از بعضی بیماریها محفوظ میماند. در روایتی از امام سجاد(ع) آمه است اگر کسی که این سوره را در نمازهای واجب و مستحب خود قرائت کند، خداوند قلب او را برای ایمان آماده میکند و چشمانش را نورانی کرده و هیچ گاه به فقر و نیازمندی مبتلا نمیکند و قاری این سوره و فرزندان او به بیماری جنون مبتلا نمیشوند.[۱۷] از پیامبر(ص) نیز نقل شده است هر کس این سوره را قرائت کند، فرشتگان بر او درود میفرستند و برای او طلب بخشش میکنند و اگر در همان روزِ قرائت از دنیا برود شهید از دنیا رفته است و مؤمنان در روز قیامت شفیع او خواهند بود.