سوره لیل ، نود و دومین سوره و از سورههای مکی قرآن که در جزء سیام جای دارد. چون در آغازِ این سوره به لیل (شب) سوگند یاد شده، آن را «لیل» نامیدهاند. سوره لیل از دو گروه سخن میگوید: گروهی که پرهیزکارند و با بخشش مال، به دنبال خشنودی خدا هستند و گروهی که تنگنظرند و وعده بهشت را دروغ میدانند.
در روایات آمده است هر كس سوره لیل را بخواند، خداوند آنقدر به او میبخشد که راضی شود، و او را از سختیها نجات میدهد و مسیر زندگی را برایش آسان میسازد.
شأن نزول سوره لیل
درباره شأن نزول سوره لیل در تفسیر نمونه آمدهاست: مردى شاخهی يكى از درختان خرمایش بالاى خانه فرد فقيرى قرار گرفته بود. صاحب نخل هرگاه برای چیدن خرما بالا میرفت، گاه چند دانه از آنها در خانه همسایه فقير مىافتاد و كودكانش آنها را برمىداشتند. آن مرد از نخل پایین میآمد و خرما را از دست کودکان مىگرفت و اگر خرما را در دهان يكى از آنها مىديد انگشتش را در داخل دهان او مى كرد تا خرما را بيرون آورد.
سوره لیل مرد فقير نزد پيامبر(ص) شكايت کرد و پیامبر(ص) با صاحب نخل دیدار كرد و به او پیشنهاد داد در ازای مالکیت این نخل، نخلى در بهشت برای او تضمین میکند؛ اما آن شخص نپذیرفت. یکی از اصحاب پيامبر(ص) به نام «ابوالدَّحداح»، آن نخل را به چهل نخل از مالک آن خرید و در اختیار پیامبر گذاشت تا رسول خدا(ص) آن را به آن خانواده فقیر ببخشد. در اينجا سوره والليل نازل شد.[۱۱]
دو گونه هدایت الهی سوره لیل
علامه طباطبائی ذیل آیه ۱۲ این سوره مینویسد: هدایت گاهی به معنای نشان دادن راه است(ارائه طریق) و گاه به معنای رساندن جویای هدایت به مقصد و هدف است( ایصال الی المطلوب) و بر اساس آیه ۱۲ (إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَىٰ ترجمه:همانا هدايت بر ماست.) هدایت در باره خداوند متعال هم میتواند به معنای نخست باشد زیرا خداوند مردمان(جنیان و آدمیان) را آفریده تا بندگیاش کنند و حکمتش اقتضاء میکند که آنان را به سوی عبادت که هدف خلقتشان است هدایت کند و به این در آیات فراوانی از قرآن اشاره و تصریح شدهاست. هدایت به معنای دوم (ایصال الی المطلوب)نیز درباره خداوند صادق است چرا که از شوؤن ربوبیت الهی است [۱۲] و مطلوب، همان بهرهمندی بندگان از حیات طیبه و سعادت ابدی و استقرار در بهشت در آخرت در پرتو بندگی و عبودیت و اعمال صالح است. [۱۳]
فضیلت و خواص
مقالهٔ اصلی: فضائل سور
در تفسیر مجمع البیان از پیامبر(ص) نقل شده است هر كس سوره لیل را قرائت كند، خداوند به اندازهای به او نعمت میدهد تا راضی شود و او را از سختی و تنگی رهایی میدهد و كارها را بر او آسان میكند.[۱۴] همچنین شیخ صدوق از امام صادق(ع) روایت میکند هر كه سوره لیل را در روز یا شب قرائت كند، تمام اعضای بدنش بر اعمال نیک او شهادت میدهند و خداوند شهادت آنها را میپذیرد و فرد به بهشت راهنمایی میشود.[۱۵]
در تفسیر برهان برای این سوره خواصی ذکر شده است، از جمله ندیدن حوادث ناخوشایند، امنیت و بهره مندشدن از (نعمت) خوب خوابیدن [۱۶] درمان تب و به هوش آمدن بیمار مبتلا به صَرع اگر در گوش او خوانده شود.[۱۷]
واللیل در ادبیات
«واللیل» در متون ادبی به عنوان کنایه از زیبایی موی معشوق بکار رفته است به عنوان نمونه عطار در وصف پیامبر(ص) میگوید:
عطار
چیست والشمس آفتاب روی او
چیست واللیل آیتِ گیسوی او [۱۸]
فخرالدین عراقی نیز در وصف رسول خاتم گفته است
خاتم انبیاء، رسول هدی
صاحب جبرئیل، امینِ خدا
قصد و مقصود و آخر و اول
اولین خلق و آخرین مُرسَل
پادشاه دیارِ جود و وجود
مقصد علم و عالَمِ مقصود…
چاکرش آفتاب و بنده سهیل
روی او «والضحی» و مو «واللیل» [۱۹]
ملااحمد نراقی در باره پیامبر(ص)
چارده خورشید گردون شرف
چارده بدر منیر بی کلف
اولین شان آن مهین وخشور بود
کز جبین او فروزان نور بود
والضحی یک لمعه ای از نور او
نکهتی واللیل از گیسوی او[۲۰]
ابن یمین در وصف امام رضا(ع) اینگونه سروده است
ظلمت و نور جهان عکسی ز موی و روی اوست
موی او واللیل اذ یغشی و رویش والضحاست [۲۱]