سوره قدر یا انا انزلنا نود و هفتمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء ۳۰ جای دارد. نام سوره قدر از آیات ابتدایی آن گرفته شده که به نزول قرآن در شب قدر و اهمیت آن شب اشاره دارد. سوره قدر از عظمت، فضیلت و برکات شب قدر و نزول فرشتگان رحمت در این شب سخن می‌گوید. شیعیان از محتوای این سوره، به ضرورت وجود امام معصوم(ع) در زمین تا روز قیامت استدلال می‌کنند.
خواندن این سوره در نمازهای یومیه و برخی از نمازهای مستحب و نیز هزار بار خواندن آن در شب‌های قدر در ماه رمضان سفارش شده است. در فضیلت این سوره منقول است: بهترین سوره‌اى که بعد از سوره فاتحه در نمازهاى فریضه خوانده می‌شود، سورۀ قدر و توحید است.
شأن نزول سوره قدر
درباره شأن نزول سوره قدر آمده‌است روزی پیامبر اسلام(ص) داستان مردی از بنی اسرائیل را برای اصحاب خود حکایت کرد که هزار ماه در راه خدا لباس رزم پوشیده بود. اصحاب از این داستان اظهار شگفتی کردند و پس از آن خداوند سوره قدر را نازل کرد که احیای شب قدر از هزار ماه پوشیدن لباس رزم در راه خدا برتر است.[۸]
رابطه شب قدر با فاطمه زهرا(س)
در برخی روایات شب قدر بر فاطمه (س) منطبق شده‌است و لیله را فاطمه و قدر را الله و لیلةالقدر را فاطمه (س) دانسته‌اند.امام صادق(ع) در روایتی فرموده هرکس فاطمه را آنگونه که شایسته اوست بشناسد و به مقامش معرفت پیدا بکند حتماً شب قدر را درک می‌کند و فاطمه را فاطمه نامیده‌اند چون مردم از معرفت او ناتوان هستند. امام در ادامه افزود شب قدر از هزار شب بهتر است یعنی از هزار مؤمن بهتر است و فاطمه اُمّ المؤمنین است. [۹]
استدلال به سوره قدر بر وجود امام زمان(عج)
در جوامع روایی شیعه، روایاتی از پیامبر اسلام(ص)، امام علی(ع) و امام باقر(ع) نفل شده که فرشتگان الهی در شب قدر بر والیان بعد از رسول خدا که علی (ع) و یازده تن از فرزندان او هستند، نازل می‌شوند و از شیعیان می‌خواهد با سوره قدر بر اثبات وجود و زنده بودن امام زمان(عج) استدلال کنند؛ چراکه نزول فرشتگان در شب قدر برای ابلاغ تقدیر سال آینده مختص به زمان پیامبر(ص) نیست و در تمام سال‌ها جاری است؛ بنابراین پس از پیامبر اسلام(ص)، فرشتگان بر جانشین آن حضرت، که امام معصوم و شبیه‌ترین شخص به پیامبر است، نازل می‌شوند.[۱۰] شیعیان از این آموزه که شب قدر همیشگی است و نزول فرشتگان در این شب، حتمی است و از طرفی، این نزول نیازمند نزولگاهی قابل است، به وجود حجت در تمام زمان‌ها تا روز قیامت استدلال کرده‌اند.[۱۱]
معنای امر در سوره قدر
سوره قدر علامه طباطبایی در باره «امر» در سوره قدر دو احتمال داده است یکی امر به معنای عالم امر در این صورت معنای آیه این است که فرشتگان و روح در شب قدر به اذن پروردگارشان نازل شدنشان را آغاز می‌کنند و هر امر الهى را صادر مى نمایند.در این احتمال حرف «مِن» در جمله مِنْ كُلِّ أَمْرٍ براى ابتدا خواهد بود، و در عین حال سببیت را هم مى رساند. احتمال دوم این که منظور از امر حوادثی است که قرار است اتفاق بیفتد در این صورت منظور آیه این است که فرشتگان و روح در شب قدر برای تدبیر تمام امور و حوادثی که قرار است اتفاق بیفتد در این صورت حرف«مِن» در جمله مِنْ كُلِّ أَمْرٍ برای تعلیل است.[۱۲] ابن‌عربی در تفسیرش «مِنْ كُلِّ أَمْرٍ» را معرفت وجود و هستی، ذات و صفات، خواص، احکام، احوال، تدبیر و تسخیرِ تمام اشیاء دانسته است.[۱۳]
مراد از روح
در اینکه مراد از روح در آیه چهارم سوره قدر چیست، دست‌کم سه نظر وجود دارد:
از نظر برخی مراد از روح، جبرئیل است.
برخی معتقدند که به قرینه آیه «و كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا»[۱۴] روح در سوره قدر، به معنای وحی است.
دیدگاه سوم برآن است که روح، مخلوقی بزرگ‌تر از فرشتگان است. این معنا در حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده است.[۱۵]
نکات فقهی درباره سوره قدر
وحدت افق
برخی از فقها با استناد به آیه «انا انزلناه فی لیلة القدر» بر این باورند که رویت هلال در یک منطقه برای دیگر نقاط جهان هم حجت است؛ چراکه شب قدر فقط یک شب است، شبی که سرنوشت انسان‌ها در تمام نقاط جهان تعیین می‌شود و معلوم است نمی‌توان گفت در یک جای جهان شب قدر است و در دیگر نقاط نیست؛ بنابراین شب قدر برای تمام جهان در یک شب واحد اتفاق می‌افتد. البته در جواب این ادعا گفته شده این آیه فقط در مقام بیان نزول قرآن در شب قدر است و در آیه دلیلی بر متعدد یا یکی بودن شب قدر وجود ندارد.[۱۶]
خواندن سوره در نمازهای واجب
سوره قدر امام صادق (ع) در روایتی فرموده کسى که سوره «إنا أنزلناه» را در یکى از نمازهاى واجب بخواند، هاتف غیبى او را مورد خطاب قرار مىدهد: اى بنده خدا! خداوند هر گناهى را که تا کنون انجام داده بودى آمرزید عمل خود را از سر بگیر. [۱۷] در برخی روایات است که امام(ع) فرموده در شگفتم از کسی که در نمازهایش سوره قدر را نمی‌خواند چگونه نمازش قبول شود. [۱۸]در برخی از کتب فقهی بر مستحب بودن خواندن سوره قدر در رکعت اول و سوره توحید در رکعت دوم هر نماز تأکید شده است بلکه حتی پس از شروع در خواندن غیر این دو سوره نمازگزار می‌تواند رهایشان کند و در عوض این سوره‌ها را بخواند و پاداش قرائت هر دو سوره را داشته باشد. [۱۹]
خواندن سوره قدر در نمازهای مستحبی
در برخی از نمازهای مستحبی، خواندن این سوره توصیه شده است؛ ازجمله:
نماز حضرت رسول(ص): دو رکعت است در هر رکعتى سوره حمد یک بار و إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ پانزده بار[۲۰]
نماز حضرت فاطمه: دو رکعت است در رکعت اوّل سوره حمد یک بار و إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ صد بار و در رکعت دوم سوره حمد یک بار و سوره توحید صد بار.[۲۱]
نماز وحشت: دو رکعت است. در رکعت اول سوره حمد و آیة الکرسی و رکعت دوم بعد از سوره حمد ده مرتبه اِنّا اَنْزَلْناهُ[۲۲]
نماز اول ماه: دو رکعت است. در رکعت اوّل بعد از سوره حمد سى مرتبه سوره توحید و در رکعت دوّم بعد از سوره حمد سى مرتبه اِنّا اَنْزَلْناهُ[۲۳]
خواندن سوره قدر در زمان‌ها و مکان‌های مختلف
از امام جواد(ع) روایت است که هرکس در شبانه روز ۷۶ مرتبه سوره قدر را در ساعات مختلف بخواند خداوند هزار فرشته برای او خلق می‌کند که ثوابش را تا ۳۶۰ هزار سال برایش بنویسند و استغفار این فرشتگان برای او را در طیّ دو هزار سال هزار بار افزایش خواهد داد. چگونگی خواندن ۷۶ مرتبه سوره قدر درشبانه روز اینگونه است: ۱- هفت بار هنگام طلوع فجر و پيش از نماز صبح ، تا فرشتگان شش روز براى وى درود بفرستند. ۲- ده بار پس از نماز صبح ، براى اين كه تا شب در تضمين خداوند قرار گيرد. ۳- ده بار هنگام ظهر و پيش از نافله‌ى ظهر، براى اينكه خداوند به او نظر كند، و درهاى رحمت آسمان را بر او بگشايد. ۴- بیست ویک بار پس از نافله‌ى ظهر، به جهت این که خداوند براى او خانه‌اى به طول و عرض هشتاد ذراع در بهشت قرار دهد، و فرشتگانى را بگمارد كه براى وى تا روز قيامت استغفار کنند. ۵- ده بار پس از نماز عصر، تا اين كه پاداش اعمال همه‌ى مخلوقات را برايش بنويسند. ۶- هفت بار پس از نماز عشا براى اين كه تا صبح در تضمين خداوند باشد. ۷- يازده بار هنگام رفتن به رختخواب ، تا خداوند فرشته‌ى بزرگى (عظیم الجثه) بر وى بگمارد، و به عدد موهاى او، تا روز قيامت ، برايش استغفار كند.[۲۴] ۸-خواندن سوره قدر درشب قدر و نیز هزار مرتبه در شب ۲۳ ماه مبارک رمضان توصیه شده و آثاری برایش در روایات ذکر شده است. [۲۵]درروایت است که هر کسى سوره قدر را هفت مرتبه نزد قبر مؤمنى بخواند خداوند متعال فرشته‌اى را به آنجا فرستاده تا خدا را در همان مکان عبادت کند و براى خواننده و میّت ثواب عبادت آن فرشته منظور می‌شود و وقتى خداوند میّت را از قبر بیرون آورد به واسطه آن فرشته هول و هراس را از او بر طرف می‌کند تا داخل بهشتش نماید. [۲۶]مرحوم صدوق در من لایحضره الفقیه از حضرت رضا(علیه السلام)نقل کرده که فرمودند: هیچ بنده مؤمنى نیست که قبر برادر مؤمن خودش را زیارت کند و نزد او هفت مرتبه سوره (انا انزلناه فى لیلة القدر) را بخواند، مگر آنکه خداوند او و صاحب قبر را مى آمرزد.[۲۷]
