سوره علق یا اِقرا نود و ششمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء سی‌ام جای گرفته است. نام سوره برگرفته از آیه دوم آن است که اشاره به خلقت انسان از خون بسته (علق) دارد. پنج آیه ابتدایی این سوره را اولین آیات نازل شده بر پیامبر اسلام(ص) دانسته‌اند.
خداوند در سوره علق به پیامبر(ص) دستور به قرائت می‌دهد که به گفته مفسران، منظور قرائت قرآن است نه مطلق قرائت. در این سوره به خلقت و تکامل انسان اشاره شده و از نعمت‌های خداوند بر او سخن گفته شده است و متذکر می‌شود انسان با این حال، در برابر پروردگارش ناسپاس و گردنکش است. سوره علق همچنین به مجازات دردناک کسانی که مانع هدایت مردم و اعمال نیک‌اند، اشاره می‌کند.
سوره علق جزو چهار سوره‌ای است که سجده واجب دارند و به عَزائِم قرآن مشهورند. درباره فضیلت تلاوت این سوره از امام صادق(ع) نقل شده که هر کس در روز یا شبی سوره اقرأ باسم ربک را بخواند و در همان شب یا روز بمیرد، شهید از دنیا رفته است.
منظور از قرائت در نخستین آیات قرآن سوره علق
خدا در نخستین آیات نازل‌شده قرآن، پیامبر(ص) را به تلاوت و خواندن امر می‌کند. علامه طباطبایی منظور از این آیات را مطلق قرائت نمی‌داند؛ بلکه به باور او، خداوند از پیامبر(ص) می‌خواهد که آیات نازل‌شده توسط فرشته وحی را بخواند؛ بنابراین به گفته او و همچنین برخی دیگر از مفسران، آیه «اقْرَأْ بِاسْمِ رَ‌بِّک الَّذِی خَلَقَ» در اصل «اقرء القرآن باسم ربک» بوده است.[۱۷] به گفته آیتالله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه عده‌ای از مفسران با استناد به آیه اول سوره علق معتقدند؛ بسم الله الرحمن الرحیم بخشی از سوره‌های قرآن به حساب می‌آید؛ زیرا در این آیه اشاره شده قرآن را به نام پروردگارت بخوان؛ پس باید ابتدای سوره‌ها آیه بسم الله را خواند؛ اگرچه به اعتقاد مکارم این تفسیر بعید است[۱۸] علامه طباطبایی نیز این آیه را به معنای خواندن “بسم الله” نمی‌داند. و احتمال داده که بسم الله الرّحمن الرّحیم اول سوره جزو سوره باشد و خداوند با بسم الله کلام خود را آغاز کرده ، و در (اقرء باسم ربک ) دستور مى دهد بندگانش خواندن را به نام او آغاز کنند، هر چند که در جاى دیگر دستور داده هر کارى را که مى خواهند آغاز کنند، با بسم الله آغاز کنند، در حقیقت آیه مورد بحث دستور العمل و آموزش با عمل است نظیر امر به گفتن ان شاء الله در آیه (و لا تقولن لشى ء انى فاعل ذلک غدا الا ان یشاء الله ) .[۱۹]
نکات تفسیری سوره علق
محی الدین عربی در توضیح اکرمیّت خداوند می‌گوید بقا و پایداری انسان نشانه کرم الهی در حق اوست و نشانه دیگر اکرم بودن خداوند نسبت به انسان این است که خداوند او را از اشرف صفاتش که علم است بهره‌مند ساخت و فرمود (الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ) و برای این که انسان طغیان نکند یادآور شد که(عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ) تا بداند علمش از خداست وبه همین جهت در ادامه با آیه (كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَىٰ* أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَىٰ) او را از طغیان کردن به جهت بی نیاز دیدن خود بازداشت و با آیه (إِنَّ إِلَىٰ رَبِّكَ الرُّجْعَىٰ) به او گوشزد کرد که فانی است و در نهایت به سوی خدا باز خواهد گشت. [۲۰]
با نگاهی به آیات قرآن کریم، درباره «علقه» در می‌یابیم هر بار که این کلمه به کار رفته، بعد از کلمه «نطفه» بوده است؛ از این رو علقه مرحله‌ای از خلقت جنین است که پس از مرحله نطفه قرار دارد. در این آیات مانند(آیه ۱۴سوره مؤمنون ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً) استفاده از کلمه «ثُمَّ» دلالت بر ترتیب بین این دو مرحله و متوقف بودن مرحله دوم بر تحقق مرحله اول است. [۲۱]برخی از محققان میان «علق» و «علقه» فرق گذاشته و گفته‌اند «العلق» در لغت به معنای خون جامدی است که هنوز خشک نشده است که منظور همان خون بسته شده است، اما «علقه» به معنای کرم سرخ رنگی است که در آب زندگی می‌کند و هنگامی که چارپایان آب می‌نوشند، به گردن آنها می‌چسبد و آویزان می‌شود که ظاهرا همان زالو است. نطفه نیز از آن جهت که به دیواره رحم می‌چسبد و از آن تغذیه می‌کند، شبیه زالو می‌شود و می‌توان آنرا زالو ترجمه کرد.[۲۲]قران به جای تعبیر از مرحله دوم شکل گیری انسان در رحم به «الدم المنقبضه= خون بسته شده» تعبیر به علق کرده که هم معنای خون بسته و هم آویزان بودن را برساند که با نظرات جدید پزشکی همخوانی دارد. [۲۳]
فضیلت و خواص
مقالهٔ اصلی: فضائل سور
در فضیلت خواندن سوره علق از امام صادق(ع) نقل شده است هر کس در روز یا شب سوره اقرأ باسم ربک را بخواند و در همان شب یا روز بمیرد، شهید از دنیا رفته است و خداوند او را شهید مبعوث می‌کند و در صف شهیدان جای می‌دهد و در قیامت همچون کسی است که با شمشیر در راه خدا همراه پیامبر خدا جهاد کرده است.[۲۴] همچنین از رسول خدا(ص) نقل شده است که هرکس سوره اقرأ را بخواند، مانند آن است که همه سوره‌های مفصّل را خوانده است. [۲۵] ایمنی از غرق شدن در دریا، ایمنی از بلایا در سفر و حفظ اموال از آفات و سرقت از جمله خواصی است که برای خواندن این سوره ذکر شده است.
