سوره صف شصت و یکمین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن است که در جزء ۲۸ جای گرفته است. این سوره را به این مناسبت «صفّ» می‌نامند که آیه چهارم آن درباره صف جهادگران سخن می‌گوید. از موضوعاتی که در این سوره مطرح شده چنین است: تسبیح و تقدیس خداوند، سرزنش و توبیخ کسانی که گفتارشان با کردارشان مطابقت ندارد، پیروزی نهایی دین خدا و جهانگیر شدن آن و بی‌نتیجه بودن تلاش مخالفان برای جلوگیری از آن، تشویق انسان‌ها به جهاد با مال و جان.
سوره صف از آیات مشهور این سوره، آیه «نَصْرٌ مِّنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِ‌یبٌ» است که مؤمنان را به پیروزی بشارت می‌دهد. مفسران مصداق این پیروزی را فتوحات مختلفی دانسته‌اند از جمله فتح مکه. همچنین این «فتح قریب» به پیروزی قائم آل محمد تفسیر شده است. درباره فضیلت تلاوت این سوره نیز از جمله در روایات آمده است هر کس سوره صف را قرائت کند، مادامی که در دنیاست، عیسی(ع) بر او درود می‌فرستد و برای او طلب مغفرت و آمرزش می‌کند و در روز قیامت رفیق و همراه حضرت عیسی(ع) خواهد بود.
آیات مشهور سوره صف
گفتار بی‌کردار
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ کبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ» (آیه ۲ و ۳)
ترجمه:ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چرا چیزی می‌گویید که انجام نمی‌دهید؟ نزد خدا سخت ناپسند است که چیزی را بگویید و انجام ندهید.
درباره شأن نزول این آیه آمده است عده‌ای از مسلمانان می‌گفتند اگر می‌دانستیم چه کاری نزد خداوند محبوب‌ترین است، جان و مالمان را صرف آن می‌کردیم. خداوند جهاد را معرفی کرد و آنان را با غزوه اُحد آزمایش کرد؛ اما آنان از جنگ گریختند.[۱۰] همچنین در تفسیر قمی آمده است منظور از کسانی که به گفتار خویش عمل نمی‌کنند، افرادی از اصحاب پیامبر(ص) هستند که به پیامبر(ص) وعده دادند وی را یاری می‌دهند و با دستورهایش مخالفت نمی‌کنند و عهد خویش با پیغمبر(ص) را در مورد امیرالمؤمنین(ع) نمی‌شکنند؛ اما خداوند آگاه کرد که آنان به عهد خویش وفا نمی‌کنند.[۱۱]علامه طباطبایی مفسر شیعی در المیزان میان نفاق و سستی اراده فرق گذاشته زیرا گاهی انسان موفق نمی‌شود بدانچه قبلا گفته عمل کند، و یا رسماً خُلف وعده می‌کند و این را ناشی از ضعف اراده و سستی همت دانسته است،(که البته خود یکی از رذائل اخلاقی، و منافی با سعادت نفس انسانی است) و گاهی از اول که وعده می‌دهد، بنای عمل نکردن به آن را ندارد، که این را همان نفاق برشمرده است.[۱۲] [یادداشت ۳]
خاموش‌ناشدنی بودن نور خدا
«یرِیدُونَ لِیطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کرِهَ الْکافِرُونَ» (آیه ۸)
مشابه این آیه، آیه ۳۲ سوره توبه است.«یرِیدُونَ أَنْ یطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَیأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ کرِهَ الْکافِرُونَ». راغب اصفهانی در تفاوت این دو آیه می‌گوید در آیه سوره توبه هدف اولیه و اصلی دشمنان خاموش ساختن نور خداست و خاموش کردن این نور خواست و اراده آنهاست(یرِیدُونَ أَنْ یطْفِئُوا نُورَ اللَّه) ولی در سوره صف هدف دشمنان دستیابی به وسیله‌ای برای خاموش ساختن نور خداست.(یرِیدُونَ لِیطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ).[۱۳] علامه طباطبائی در تفسیر المیزان آیه و آیه بعد را شرح آیه گذشته می‌داند که دشمنان پیامبر او را ظالمانه متهم به سحر کردند و قرآن را سحر خواندند و می‌خواستند با دهان‌هایشان نور خدا را خاموش کنند چون می‌پنداشتند نور خدا مانند نور شمع ضعیف و خاموش شدنی است؛ در حالی که خداوند اراده کرده که دین حق را آشکار سازد و همین حقانیت دین پیامبر و اراده الهی برای آشکار ساختنش معنای کامل ساختن نور خداست.[۱۴] تهمت زدن به پیامبر، خیال و پندار پنداشتن و دروغ و افترا نامیدن وحی، و سطحی و بی‌ارزش قلمدادکردن آن، رقیب و شریک تراشیدن برای خدا، باز داشتن مردم از شنیدن آیات الهی و تحقیر مؤمنان از راه‌هایی است که به نظر مفسران بر اساس آیات قرآن، دشمنان برای خاموش کردن نور خداوند از آنها بهره می‌برند.[۱۵] در برخی روایات نور الهی به ولایت امیرالمؤمنین(ع) و نیز کامل شدن نور الهی با اراده الهی به حضور همیشگی حجت حق در زمین برای احیا حق تفسیر شده است.[۱۶]
تجارت نجات‌بخش
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکمْ عَلَیٰ تِجَارَةٍ تُنْجِیکمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ *تؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکمْ وَأَنْفُسِکمْ ۚ ذَٰلِکمْ خَیرٌ لَکمْ إِنْ کنْتُمْ تَعْلَمُونَ(آیات ۱۰و۱۱)
ترجمه:ای کسانی که ایمان آورده‌اید، آیا شما را بر تجارتی راه نمایم که شما را از عذابی دردناک می‌رهاند؟به خدا و فرستاده او بگروید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید. این [گذشت و فداکاری] اگر بدانید، برای شما بهتر است.
>
آیه نصر من الله بر پرچم گنبد حرم امام رضا(ع)
آیه نصر من الله
مقالهٔ اصلی: آیه نصر من الله
«نَصْرٌ مِّنَ اللهِ وَفَتْحٌ قَرِ‌یبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ» (آیه ۱۳)
ترجمه: یاری و پیروزی نزدیکی از جانب خداست. مؤمنان را [به آن] بشارت ده.
درباره اینکه منظور از «فتح قریب: پیروزی نزدیک» کدام پیروزی است، مفسران چند احتمال مطرح کرده‌اند. بسیاری آن را به فتح مکه تفسیر کرده‌اند، و بعضی به پیروزی بر سرزمین‌های ایران و روم و بعضی به همه فتوحات اسلامی که به فاصله نزدیکی برای مسلمانان به دست آمد.[۱۷] در تفسیر قمی آمده است منظور از فتح قریب، پیروزی قائم آل محمد است.[۱۸] این آیه در میان شیعیان، دست‌کم در میان ایرانیان، تبدیل به یک شعار شده است و مردم آن را در مناسبت‌ها بر روی پرچم می‌نویسند.[۱۹]
فضیلت و خواص
مقالهٔ اصلی: فضائل سور
درباره فضیلت تلاوت سوره صف از پیامبر(ص) روایت شده است هر کس سوره حضرت عیسی (سوره صف) را قرائت کند، مادامی که در دنیاست، عیسی(ع) بر او درود می‌فرستد و برای او طلب مغفرت و آمرزش می‌کند و در روز قیامت رفیق و همراه حضرت عیسی(ع) خواهد بود.[۲۰] از امام محمدباقر(ع) روایت شده است هر کس سوره صف را قرائت کند و آن را در نمازهای واجب و مستحب خود همیشه بخواند، خداوند او را همراه با فرشتگان و پیامبران الهی در یک «صف» قرار خواهد داد.[۲۱]
روایت‌های تاریخی
شکایت موسی از آزارهای قومش (آیه ۵)،
دعوت عیسی(ع) بنی‌اسرائیل را، بشارت به نبوت محمد(ص)، آوردن معجزات و اتهام سحر به او (آیه ۶)،
گفتگوی عیسی با حواریون، ایمان برخی از بنی‌اسرائیل و کُفر برخی دیگر (آیه ۱۴).
