شروع این سوره با حرف مقطعه «ص» دلیل نامگذاری این سوره به نام «صاد» است.[۱]
محل و ترتیب نزول
سوره صاد جزو سورههای مکی و در ترتیب نزول، سی و هشتمین سورهای است که بر پیامبر اسلام(ص) نازل شد. این سوره در چینش کنونی مصحف نیز سی و هشتمین سوره است[۲] و در جزء ۲۳ قرآن جای دارد.
تعداد آیات و دیگر ویژگیها
سوره صاد ۸۸ آیه، ۷۳۵ کلمه و ۳۰۶۱ حرف دارد. این سوره از نظر حجمی از سورههای مَثانی قرآن و در حدود یک حزب است. سوره صاد بیستمین سورهای است که با حروف مقطعه آغاز میشود. آیه ۲۴ این سوره، سجده مستحب دارد (یعنی هنگام قرائت یا شنیدن آن، مستحب است فرد سجده کند).[۳] سوره صاد را مکملی برای سوره صافات دانستهاند؛ چراکه ساختار مطالبش شباهت بسیاری با ساختار سورۀ صافات دارد.[
محتوا سوره ص
موضوع اصلی این سوره درباره پیامبر اسلام(ص) و دعوت به توحید و اخلاص با کتابی است که خداوند بر او نازل کرده است.[۵]
محتوای این سوره را در چند بخش میتوان خلاصه کرد:
توحید و نبوت پیامبر اسلام(ص) و لجاجت مشرکان در برابر او؛
لزوم تدبّر در قرآن و اظهارات مشرکان درباره قرآن؛
اشاره به تاریخ ۹ نفر از پیامبران خدا بهویژه داوود(ع)، سلیمان(ع) و ایوب(ع)؛
وصف حال دو گروه پرهیزکاران و بدکاران و سرنوشت کفار در قیامت و جنگ و ستیز دوزخیان با یکدیگر؛
آفرینش انسان و مقام والای او و سجده کردن فرشتگان برای آدم؛
داستان شیطان و آدم(ع) و سوگند او بر اغوای بشر؛
تهدید همۀ دشمنان لجوج و تسلی پیامبر اسلام(ص).
داستانهای پیامبران
تکذیب پیامبران توسط اقوامی مانند قوم نوح، عاد، ثمود، لوط، اصحاب ایکه
داستان داوود: امکانات متعدد داوود، تسبیحگویی کوهها و پرندگان همراه او، استواری پادشاهی او، دادخواهی دو مدعی از داوود برای داوری و شنیدن سخن یک طرف دعوا توسط داوود، استغفار داوود، خلافت داوود در زمین. (آیات ۱۷-۲۷)
داستان سلیمان: عرضه اسبهای اصیل بر سلیمان، توجه سلیمان به اسبها و فراموش کردن نماز و دستور به رد الشمس،[۹] افکندن جسد (فرزند سلیمان) بر تخت سلیمان، [۱۰]توبه و استغفار سلیمان، دعا برای بهرهمندی از حکومت و پادشاهی بینظیر، تسخیر باد و شیاطین، بنایی و غواصی شیاطین برای سلیمان. (آیات ۳۰-۴۰)
ایوب: رنج و بلای ایوب، کوبیدن پا بر زمین و درآمدن چشمه، بازبخشیدن اولاد و اموال او، زدن همسر با بسته ترکه به جای صد ضربه و نشکستن سوگند. (آیات ۴۱-۴۴)
یادکردن بندگان خالص خدا ابراهیم، اسحاق، یعقوب، اسماعیل، الیسع، ذاالکفل. (آیات ۴۵-۴۸)[۱۱]
آفرینش آدم و گفتگوی خدا با ابلیس
آیات ۷۱ تا ۸۵ سوره ص، به داستان آفرینش آدم و دستور خداوند به ملائکه برای سجده به آدم(ع) و سرپیچی شیطان میپردازد.
آفرینش آدم: آیات ۷۱ تا ۷۴ این سوره به گفتگوی خداوند با فرشتگان درباره آفرینش آدم، امر کردن فرشتگان برای سجده به آدم و سرپیچی ابلیس از سجده بر آدم میپردازد.
دلیل ابلیس برای سرپیچی: در آیات بعد (۷۵ تا ۷۶) خداوند دلیل سرپیچی شیطان را از سجده بر آدم میپرسد و او در پاسخ برتری خلقت خود را که از آتش است بر خلقت آدم که از گِل است، دلیل این کار خود میداند. علامه طباطبایی در تفسیر این سخن خداوند که «آدم را با دستان خود ساختم»؛ گفتهاست این عبارت به اثبات شرافت برای آدم است؛ چراکه خداوند هر چیزی را برای چیز دیگری خلق کرد اما انسان را برای خود آفریدهاست و اگر كلمه” يد” را تثنيه آورد، و فرمود:” يدى- دو دستم” با اينكه میتوانست مفرد بياورد براى اين است كه به كنايه بفهماند: در خلقت او اهتمام تام داشتم، چون ما انسانها هم برای انجام کارها هر دو دست خود را به كار میبنديم كه نسبت به آن اهتمام بيشترى داشته باشيم، پس جمله” خلقت بيدى” نظير جمله” مِمَّا عَمِلَتْ أَيْدِينا” است.[۱۲] وی اطاعت نکردن شیطان از خداوند را نیز به این دلیل میداند که شیطان مالکیت مطلق خداوند را قبول نداشت و از همین رو، دستور سجده به آدم را ناصحیح دانست و اطاعت نکرد که همین ریشه همه گناهان است.[۱۳]
طرد و لعن شیطان و مهلت به او تا وقت معلوم: سپس خداوند ابلیس را طرد و لعنت کرد. وی نیز از خداوند خواست که تا روز قیامت به او مهلت دهد. خداوند نیز در پاسخ تا «وقت معلوم» به او مهلت میدهد؛ نه روز قیامت. به نظر علامه طباطبایی منظور از «وقت معلوم» تا زمانی است که انسان از شیطان تبعیت میکند( آخرین روزی که مردمان معصیت میکنند) که قبل از روز قیامت است.[۱۴]
سوگند ابلیس برای فریب آدمیان و وعده دوزخ به وی و تابعانش: ابلیس به عزت خداوند سوگند میخورد که انسانها را فریب دهد به جز مخلَصین. گفته شده که منظور از مخلَصین کسانی هستند که خداوند آنها را برای خود خالص کرده و هیچکس حتی شیطان از آنها سهمی ندارد.[۱۵] خداوند در پاسخ، به ابلیس و کسانی که از او تبعیت کنند، وعده جهنم میدهد.