سوره سجده یا الم سجده یا الم تنزیل، سی و دومین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء ۲۱ قرآن جای دارد. این سوره به سبب آیه پانزدهم که قرائت یا شنیدن آن باعث سجده واجب می‌شود، سجده نام گرفته است. سوره سجده درباره معاد، خلقت هستی در شش زمان و خلقت انسان از گِل سخن می‌گوید و به منکرانِ قیامت هشدار عذاب می‌دهد و ثواب مؤمنان را پاداشی معرفی می‌کند که برای انسان قابل تصور نیست.
آیات شانزدهم و هجدهم این سوره را نازل شده در شأن امیرالمؤمنین(ع) دانسته‌اند. در فضیلت تلاوت سوره سجده آمده است هر کس این سوره را هر شب جمعه بخواند، خداوند نامه اعمالِ او را به دست راستش می‌دهد و گذشته او را می‌بخشد و از دوستان محمد(ص) و اهل بیتش خواهد بود.
معرفی سوره سجده
نام‌گذاری این سوره به نام «سجده» به این دلیل است که با قرائت یا شنیدنِ آیه پانزدهم[یادداشت ۱] آن، سجده بر انسان واجب می‌شود.[۱] سوره سجده در برخی روایات و در نزد برخی مفسران «الم سجده» و «الم تنزیل» نامیده شده و برای متمایز ساختن آن از سوره حم سجده (سوره فصلت) «سجده لقمان» نیز خوانده می‌شود؛ چراکه بعد از سوره لقمان قرار گرفته است.[۲] فخر رازی نیز به تناسب آیه شانزدهم نام «مضاجع» را از جمله نام‌های این سوره ذکر کرده است.[۳]
ترتیب و محل نزول سوره سجده
سوره سجده جزو سوره‌های مکی و در ترتیب نزول، هفتاد و پنجمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، سی و دومین سوره است[۴] و در جزء ۲۱ قرآن جای دارد.
تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها
سوره سجده ۳۰ آیه، ۳۷۵ کلمه و ۱۵۶۴ حرف دارد. این سوره از سوره‌های مثانی و نسبتاً کوچک قرآن و مقداری کمتر از یک حزب است. سوره سجده یکی از چهار سوره‌ای است که سجده واجب دارند و سوره‌های عَزائِم نام گرفته‌اند. سوره سجده هفدهمین سوره‌ای است که با حروف مُقَطَّعه شروع شده و آخرین سوره‌ای است که با حروف مقطعه «الف، لام، میم» آغاز می‌شود.[۵] این سوره را در شمار سوره‌های ممتحنات نیز آورده‌اند[۶] که گفته شده این سوره‌ها با سوره ممتحنه تناسب محتوایی دارند.
محتوا سوره سجده
علامه طباطبایی هدف اصلی سوره سجده را اقامه برهان بر مبدأ و معاد و رفع شبهات پیرامون این دو مسئله دانسته است.[۸] مسئله کتاب و نبوت، بیان تفاوت دو گروه مؤمنان به آیات الهی و فاسقانی که ازراه و رسم عبودیت خدا خارج شده‌اند و اشاره به وعده ثواب خارج از تصور به مؤمنان و هشدار به عذاب فاسقان در دنیا و آخرت، از موضوعاتی است که در این سوره به آن پرداخته شده است.[۹]به نظر علامه طباطبایی در آیه دوم در عبارت (مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ) براعت استهلال[یادداشت ۳] به کار رفته است زیرا هدف سوره اثبات وحدانیت خدا و معاد است که هر دو را وثنیون انکار می کنند و قائل به موجودى به نام رب العالمین نیستند و براى هر عالمى ربى قائلند،و در جمله (رب العالمین) نیز این نکته به کار رفته ، و به خواننده از همان آغاز سوره مى فهماند که در این سوره از وحدانیت خدا و معادى که وثنیین بت پرست منکر آنند گفتگو شده است زیرا ربّ العالمین یعنی خدای همه هستی و جهانیان.
تفسیر نمونه هدف سوره سجده را تقویت ایمان به مبدا و معاد و ایجاد موج نیرومندی برای حرکت به سوی تقوا و بازداری از سرکشی و طغیان و توجه به ارزش مقام والای انسان می‌داند و مباحث آن را در چند بخش ترسیم کرده است:
سخن از عظمت قرآن و نزول آن از سوی پروردگار؛
اشاره به نشانه‌های خداوند در زمین و آسمان و تدبیر این جهان؛
آفرینش انسان از خاک و روح الهی و اعطای وسایل فراگیری علم و دانش (گوش و چشم)؛
سخن از مرگ و عالم پس از مرگ؛
بشارت مومنان به جنه الماوی و وعده فاسقان به عذاب آتش الهی؛
اشاره به تاریخ کوتاهی از بنی‌اسرائیل و امت‌های دیگر؛
مسئله توحید و تهدید دشمنان لجوج.[۱۱]
آیات مشهور سوره سجده
تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ(۱۶) (ترجمه: مؤمنان(شب‌ها) پهلو از بستر خواب تهی کنند و با بیم و امید (و ناله اشتیاق در نماز شب) خدای خود را بخوانند و آنچه روزی آنها کرده‌ایم (به مسکینان) انفاق کنند.) رعایت اعتدال در عبادت از سوی مؤمنان در دل شب ، آن هنگامى که چشم‌ها به خواب و بدن‌ها بى حرکت افتاده این گونه است که خدا را مى‌خوانند، اما نه تنها از خوف ، تا نومیدى از رحمت خدا بر آنان مسلط شود، و نه فقط از روی طمع به رحمت الهی تا خویش را از غضب و مکر خدا ایمن بدانند، بلکه هم از ترس و هم به طمع ، او را مى‌خوانند، و در دعاى خود بر اساس هدایتی که یافته‌اند ادب عبودیت را بیشتر رعایت مى‌کنند. این جداشدن از بستر استراحت و دعا بر نماز شب انطباق دارد.[۲۳]
هدایت امام به امر الهی
وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا ۖ وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ(۲۴)(ترجمه: و برخی از آن بنی اسرائیل را امام و پیشوایانی که خلق را به امر ما (نه به امر خلق) هدایت کنند قرار دادیم برای آنکه (در راه حق) صبر کردند و در آیات ما مقام یقین یافتند.)
در روایتی از امام صادق(ع) است که پیامبر در تمام حالات صبر کرد تا این که خداوند او را به امامانی صابر از عترتش با نزول آیه ۲۴ سوره سجده مژده داد و در روایتی دیگر از امام باقر(ع) است که این آیه درباره امامان از فرزندان فاطمه نازل شده‌است. [۲۴]
فضیلت و خواص
مقالهٔ اصلی: فضائل سور
در فضیلت تلاوت سوره سجده نقل شده است هر کس سوره الم تنزیل (سوره سجده) و تبارک الذی بیده الملک (سوره ملک) را بخواند مانند آن است که شب قدر را احیا گرفته است. همچنین روایت شده هر کس سوره سجده را هر شب جمعه بخواند، خداوند نامه اعمالِ او را به دست راست او می‌دهد و گذشته او را می‌بخشد و از دوستان محمد(ص) و اهل بیتش خواهد بود.[۲۵] در مورد خواص سوره نیز نقل شده است اگر کسی آن را بنویسید و همراه داشته باشد، از تب و سردرد و درد مفاصل در امان خواهد بود.[۲۶]
