سوره حجرات چهل و نهمین سوره و از سورههای مدنی قرآن است که در جزء ۲۶ جای دارد. حجرات جمع حُجره به معنای اتاق است که در آیه چهارم آمده است. سوره حجرات درباره آداب برخورد با پیامبر(ص) و نیز برخی از اخلاقیات بد اجتماعی همچون سوءظن، تَجَسُّس و غیبت سخن میگوید.
آیه اُخُوت، آیه نبأ و آیه غیبت از آیات مشهور این سوره است. آیه سیزدهم نیز که گرامیترین فرد را نزد خداوند، باتقواترین افراد میداند از جمله آیات مشهور این سوره محسوب شده است.
در فضیلت تلاوت سوره حجرات آمده است قاری آن هر شب و يا هر روز، از زائران پیامبر(ص) خواهد بود.
آیات مشهور سوره حجرات
آیه نبأ
مقالهٔ اصلی: آیه نبأ
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ؛ اى کسانى که ايمان آوردهايد، اگر فاسقى برايتان خبرى آورد، نيک وارسى کنيد، مبادا بهنادانى گروهى را آسيب برسانيد و [بعد،] از آنچه کردهايد پشيمان شويد».[۱۱]
بیشتر مفسران شأن نزول این آیه را حادثه ولید بن عُقبه دانستهاند که پیامبر(ص) او را براى جمعآورى زکات، به سوی قبيله بنى المُصطَلَق فرستاد و او از ترس به دروغ گفت آنها از پرداخت زکات خودداری کردند. این خبر باعث شد پیامبر با لشکری درصدد مقابله با آنان برآید؛ اما هنگامی که دو گروه به هم رسیدند، معلوم شد که ولید دروغ گفته است.[۱۲]
به گفته علامه طباطبایی، در این آیه، خداوند اصل عقلایی در عمل به اخبار را امضا و تأیید کرده است. عقلا هنگامی که خبری را میشوند به آن عمل میکنند مگر در خصوص خبر افراد فاسق که تحقیق و بررسی میکنند. خداوند این اصل را تأیید کرده و دستور داده است اگر فاسقی خبری آورد، باید درباره آن تحقیق و بررسی کرد تا به حقیقت و راست و دروغ آن آگاه شد تا مبادا بدون جهت بر سر قومی تاخته و بعدا پشیمانی به بار آورد. این آیه در حقیقت خبر فاسق را بیاعتبار شمرده است.[۱۳]
در علم اصول فقه، از این آیه در بحث حجیت خبر واحد بحث شده است.[۱۴]
آیه اُخُوَّت
مقالهٔ اصلی: آیه اخوت
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُواْ بَينَ أَخَوَيْکمُْ وَ اتَّقُواْ اللهَ لَعَلَّکمُْ تُرْحَمُونَ (آیه ۱۰)
ترجمه: مؤمنان برادر يکديگرند؛ پس دو برادر خود را صلح و آشتى دهيد و تقواى الهى پيشه کنيد، باشد که مشمول رحمت او شويد.
بنابر این آیه، مؤمنان برادر یکدیگرند و در صورت وقوعِ درگیری بین آنان، دیگر مسلمانان وظیفه دارند آنان را آشتی دهند. وقتی آیه اخوت نازل شد، پیامبر(ص) میان مسلمانان پیوند برادری برقرار ساخت؛ بین ابوبکر و عمر، بین عثمان و عبدالرحمن بن عوف و بین دیگر اصحاب، طبق جایگاهشان، عقد اخوت بر قرار کرد؛ آن گاه علی بن ابی طالب(ع) را به عنوان برادر خود برگزید و به علی(ع) گفت: «تو برادر منی و من برادر تو».[۱۵] [۱۶]
آیه غیبت
مقالهٔ اصلی: آیه غیبت
«…اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ…وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن يَأْکُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ…؛ از بسيارى از گمانها بپرهيزيد…و جاسوسى مکنيد، و بعضى از شما غيبت بعضى را نکند؛ آيا کسى از شما دوست دارد که گوشت برادر مردهاش را بخورد؟ از آن کراهت داريد…».[۱۷]
در این آیه سه مسئله اخلاقی بیان شده است: اجتناب از گمان بد، تَجَسُّس و غیبت.[۱۸] بنابر تفسیر نمونه این سه مسئله اخلاقی، با هم ارتباط دارند؛ گمان بد، زمینهٔ تجسس را فراهم میآورد و تجسس در کار دیگران، مقدمه غیبت از آنان و فاششدن مسائل خصوصی زندگی آنان است.[۱۹]
براساس این آیه، که آیه غیبت نامیده میشود،[۲۰] غیبت حرام[۲۱] و گناه کبیره[۲۲] شمرده شده است. طبق آیه مذکور، چنانکه انسان از خوردن گوشت مردار کراهت و نفرت دارد، از غیبت شخص زنده نیز باید نفرت داشته باشد؛ زیرا غیبت هم مانند خوردن گوشت برادر مرده است.[۲۳] جمله «أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَیْتًا» علت تحریم غیبت شمرده شده است.[۲۴]در تفسیر نور آمده است که اگر از بدن انسان زنده قطعهاى جدا شود، امكان پر شدن جاى آن هست، ولى اگر از مرده چيزى كنده شود، جاى آن همچنان خالى مىماند. غيبت، بردن آبروى مردم است و آبرو كه رفت ديگر جبران نمىشود. [۲۵]
تقوا، معیار کرامت
مقالهٔ اصلی: آیه شعوبیه
يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّـهِ أَتْقَاکُمْ…(آیه ۱۳)
ترجمه: «ای مردم، ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و ملتها و قبیلهها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. بیتردید گرامیترینِ شما نزد خدا پرهیزکارترینِ شماست…»
آیه بالا به جهت نفی برتریهای نژادی انسانها بر یکدیگر، هم در نوشتههای اخلاقی و هم در مباحث اعتقادی مورد توجه قرار گرفته است. به نوشته تفسیر نمونه، آیه بیان میکند که همه انسانها از ريشه واحدى هستند و نباید از نظر نسب و قبيله بر يکديگر افتخار کنند. آیه تنها عامل واقعی برتری انسانها نزد خداوند را تقوا معرفی کرده است.[۲۶]آیه دلالت دارد که مردم باید برای زندگی درست همان چیزی را برگزینند که خداند برگزیده است یعنی تقوی و دین را، زیرا تقوی کرامتی است حقیقی که بر اساس علم حق است برخلاف اموری که مردم براساس توهمات و پندار هایشان به عنوان معیار کرامت و فضیلت برمی گزینند. [۲۷]به باور نویسنده تفسیر المیزان تقوی یگانه ابزار تأمین سعادت در جهان آخرت است که سعادت دنیا را نیز به دنبال خواهد داشت.[۲۸] این آیه مورد استناد نهضت فکری و سیاسی شعوبیه هم قرار گرفته است. شعوبیان گروهی ایرانی بودند که با استناد به آیه بالا، اعتقاد داشتند که هیچ قومی بر قوم دیگر برتری ندارد و با سیاست تبعیض نژادی امویان مخالفت میکردند.[۲۹]
آیه اسلام وایمان(۱۴)
قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا ۖ قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَٰكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ
ترجمه: عربهای بادیهنشین گفتند: «ایمان آوردهایم» بگو: «شما ایمان نیاوردهاید، ولی بگویید اسلام آوردهایم، امّا هنوز ایمان وارد قلب شما نشده است.
آیه تفاوت میان اسلام وایمان را بازگو می کند و ایمان را از امور قلبی مانند اعتقاد می داند در حالی که اسلام اقراری زبانی انسان است به توحید ونبوت و خضوع و تسلیم ظاهری، خواه اعتقاد قلبی به آن چه بدان اعتراف کرده وجود داشته باشد یا خیر. [۳۰]
فضیلت و خواص
مقالهٔ اصلی: فضائل سور
در تفسیر مجمع البیان از پیامبر(ص) نقل شده است اگر کسی سوره حجرات را قرائت کند، خداوند به تعداد هر کس که او را اطاعت میکند و هر کس که نافرمانی میکند، به او ده حسنه میدهد.[۳۱] همچنین در کتاب ثواب الاعمال نوشته شیخ صدوق نقل شده است هر كس سوره حجرات را هر شب و يا هر روز تلاوت كند، از زائران پیامبر(ص) خواهد بود.[۳۲]