سوره جاثیه چهل و پنجمین سوره و از سورههای مکی است که در جزء ۲۵ قرآن جای دارد. این سوره را جاثیه مینامند، زیرا در آیه ۲۸ آن، از به زانو درآمدن هر امتی در قیامت برای گرفتن نامه اعمالش سخن گفته شده است. جاثیه در لغت به معنای به زانو درآمده است.
بحث حقانیت قرآن، وحدانیت خداوند و تهدید گمراهانی که اصرار بر عقاید انحرافی خود دارند و همچنین دعوت مؤمنان به عفو کافران و توصیف صحنههایی از قیامت از موضوعات مطرحشده در این سوره است. در فضیلت تلاوت این سوره از جمله از پیامبر(ص) روایت شده است هر کس سوره جاثیه را قرائت کند خداوند عیبهای او را میپوشاند و حالت ترس و نگرانی او را هنگام حسابرسی آرام میکند.
آیات مشهور سوره جاثیه
مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ ۖ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَیهَا ۖ ثُمَّ إِلَیٰ رَبِّکمْ تُرْجَعُونَ (آیه ۱۵)
ترجمه: هر که کاری شایسته کند، به سود خود اوست، و هر که بدی کند به زیانش باشد. سپس به سوی پروردگارتان برگردانیده میشوید.
در تفسیر این آیه آمده است این عبارت که بارها در آیات قرآن آمده (سوره لقمان آیه ۱۲ و سوره زمر آیه ۴۱)، پاسخی است به کسانی که میگویند اطاعت و نافرمانی ما برای خدا چه سود و زیانی دارد. این آیات میگویند این شما هستید که در پرتو اعمال صالح تکامل مییابید، و این شما هستید که بر اثر جرم و گناه سقوط کرده در پرتگاه غضب و بعد از رحمت او گرفتار لعنت ابدی میشوید.[۷]علامه طباطبایی مفسر شیعی آیه را در ادامه آیه قبل و تعلیل برای این فراز (لِيَجْزِيَ قَوْمًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ) از آن دانسته و نتیجه این دو آیه را این میداند که خداوند مردم را در برابر کارهایی که کردهاند جزاء میدهد، زیرا اعمال هرگز بى اثر رها نمىشود، بلکه هر کس عملى صالح انجام دهد از آن بهره مند مىشود، و هر کس عملى زشت مرتکب گردد از آن متضرر مىگردد. و بعد همگى شما به سوى پروردگارتان مراجعه خواهید نمود، و او بر حسب اعمالى خوب و بدی که کردهاید جزایتان مى دهد.[۸]
وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ (آیه ۲۴)
ترجمه: و گفتند: «غير از زندگانى دنياى ما [چيز ديگرى] نيست؛ مىميريم و زنده مىشويم، و ما را جز طبيعت هلاك نمىكند.»
راغب اصفهانی واژه شناس قرآن اصل واژه دهر را به معنای طول مدت عالم از اول پيدايش تا آخر انقراض آن دانسته است که برای زمان زیاد هم بکار میرود. [۹] علامه طباطبایی نویسنده تفسیر المیزان براین باور است که براساس آیات مطرح شده پیش از این آیه، این ادعا (وَ مَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ) سخن مشرکانی است که مبدء(صانع) را قبول دارند ولی منکر معاد هستند نه این که سخن دهریینی باشد که مبدء و معاد هردو را منکرند. بنابراین معنای آیه این است که مشركين گفتند حياتى نيست مگر همين حيات دنيايى ما كه با آن در دنيا زندگى مىكنيم، پس همواره بعضى از ما (يعنى سالخوردگان) مىميرند، و بعضى ديگر يعنى ( نسلهاى جديد) زنده مىمانند، و ما را جز دهر و روزگار كسى هلاک نمىکند، اين گذشت زمان است که هر نوى را کهنه، و هر سالمى را فاسد، و هر زندهاى را آماده مرگ مىسازد، پس مساله مرگ عبارت از انتقال از خانهاى به خانه ديگر كه پایانش برانگیخته شدن و بازگشت به سوى خدا باشد نيست. [۱۰] تفسیر نمونه از قول مفسران، براى جمله «نَمُوتُ وَ نَحْيا» (مىميريم و زنده مىشويم) چهار تفسیر نقل کرده که عبارتند از: ۱- «بزرگسالان مىروند، و نوزادان قدم به عرصه حيات مىگذارند و جاى آنها را مىگيرند».( که به باور این تفسیر مناسب ترین احتمال است.) ۲- جمله «نَمُوتُ وَ نَحْيا» از قبيل تأخير و تقديم است، معنایش می شود: ما زنده مىشويم و سپس مىميريم و جز اين حيات و مرگ، چيز ديگرى در كار نيست. ۳-بعضى مىمیرند و بعضى زنده مىمانند (هر چند سرانجام همه خواهند مرد). ۴-ما در آغاز مرده و بىجان بودیم، سپس لباس حیات بر ما پوشیده شد. [۱۱]
فضیلت و خواص
مقالهٔ اصلی: فضائل سور
در فضیلت این سوره از پیامبر(ص) نقل شده هر کس سوره جاثیه را قرائت کند، خداوند عیبهای او را میپوشاند و حالت ترس و نگرانی او را هنگام حسابرسی آرام میکند.[۱۲] از امام باقر(ع) نیز روایت شده هر کس سوره جاثیه را قرائت نماید پاداشش این است که هرگز آتش به او نمیرسد و صدای زوزه آتش جهنم را نمیشنود و با پیامبر همراه خواهد بود.[۱۳]
در تفسیر برهان برای قرائت این سوره خواصی چون در امان ماندن از شر ستمگران و آبرومند بودن در بین مردم و در امان بودن از شر سخنچین ذکر شده است.