سوره الرحمن ملقب به عروس قرآن، پنجاه و پنجمین سوره قرآن است که در جزء ۲۷ جای دارد. نامگذاری این سوره به نام «الرحمن» که یکی از نامهای الهی است، از کلمه آغازین سوره گرفته شده است. درباره مکی یا مدنی بودن این سوره اختلاف است.
سوره الرحمن مجموعهای از نعمتهای خدا در دنیا و آخرت را برمیشمرد. همچنین در این سوره به برپایی قیامت و ویژگیهای آن و چگونگی حسابرسی اعمال پرداخته شده است. خداوند در این سوره پس از ذکر هر نعمتی، از بندگان خود با آیه «فَبأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ: پس کدامیک از نعمتهاى پروردگارتان را منکرید؟» اقرار میگیرد. این آیه ۳۱ مرتبه در سوره تکرار شده است. در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده پس از این آیه، عبارت «لا بِشَیْءٍ مِنْ الائِکَ رَبِّ اُکَذِّبُ: پروردگارا هیچیک از نعمتهای تو را انکار نمیکنم» خوانده شود.
بر اساس برخی روایات اگر کسی سوره الرحمن را قرائت کند، خداوند توفیق شکرگزاری به او میدهد و اگر در آن روز یا شب از دنیا برود شهید محسوب میشود. سوره الرحمن در ایران در مجالس فاتحهخوانی قرائت میشود.
شأن نزول سوره الرحمن
شماری از مفسران، سبب نزول این سوره را آگاه نبودن مشرکانِ قریش از نام رحمان دانستهاند؛ آنان زمانی که آیه ۶۰ سوره فرقان -که در آن امر به سجده برای خداوند رحمان شده بودند- نازل گردید، گفتند رحمان کیست و چیست؟ خداوند در مقابلِ این سخن آنان، سوره الرحمن را نازل کرد.[۱۶] برخی نیز بر اساس روایتی از امام صادق(ع) معتقدند سوره الرحمن درباره اهل بیت نازل شده است.[۱۷]
منظور از دو دریا و لؤلؤ و مرجان
در روایات از امام صادق(ع) و امام رضا(ع) نقل شده است منظور از دو دریا در آیه «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیَانِ؛ دو دریا را به گونهاى روان کرد که با هم برخورد کنند»،[۱۸] علی(ع) و فاطمه(ع) و منظور از لؤلؤ و مرجان در «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ؛ از هر دو دریا مروارید و مرجان برآید»[۱۹] نیز امام حسن(ع) و امام حسین(ع) است.[۲۰] این تفسیر در آثار مفسران شیعه از جمله مجمع البیان طبرسی و مفسران سنی نظیر تفسیر الدرالمنثور سیوطی آمده است.[۲۱] مضمون این آیه در سوره فرقان آیه ۵۳ [یادداشت ۲] و سوره نمل آیه ۶۱[یادداشت ۳] نیز آمده است.
آیات مشهور
﴿هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ ٦٠﴾ [رحمن:60] ﴿مگر پاداش احسان جز احسان است ٦٠﴾
در آیات قبلی آمده است خداوند به کسانی که از مقام پروردگارشان ترس دارند، دو بهشت با نعمتهای فراوان میدهد. این آیه بیان میکند که آن احسان خداوند به این دلیل است که آنان با ترس از خداوند، احسان کردند و پاسخ احسان، چیزی به جز احسان نیست.[۲۲] بر اساس روایتی از امام صادق(ع) این آیه درباره کافر و مؤمن نیکوکار و بدکار جارى مىشود و هر کس به دیگری نیکی کند، او باید جبران کند و راه جبران این نیست که به همان مقدار نیکی کند بلکه باید بیش از آن باشد. دلیل این کار آن است که اگر شخص دوم به همان اندازه فرد اول نیکی کند، عمل نیک فرد اول برتر است به دلیل آنکه او آغازگر نیکی بوده است؛ از این رو شخص دوم باید بیشتر از فرد اول نیکی کند تا در ارزش احسان با یکدیگر برابر شوند.[۲۳]
شعرای فارسیزبان نیز در اشعار خود به مضمون این آیه اشاره کردهاند همچنانکه مولوی سروده است:
چیست احسان ، را مکافات ای پسر؟
لطف و احسان و ثواب معتبر[۲۴]
سعدی نیز در آخرین اثر خود، مواعظ، شعری دارد که با مضمون این آیه مرتبط است:
جزای مردمی جز مردمی نیست
هر آنکو حق نداند آدمی نیست[۲۵]
سوره الرحمن در فرهنگ عمومی
سوره الرحمن از جمله سورههایی است که در فرهنگ عمومی جوامع اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. این سوره نزد مسلمانان برخی از کشورها نظیر ایران کاربرد اجتماعی دارد. در ایران در مجالس ترحیم و فاتحهخوانی، پیش از سخنرانی واعظان، قاریان سوره الرحمن را تلاوت میکنند. در برخی محافل، افراد حاضر در مراسم پس از تلاوت آیه «فَبأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»[یادداشت ۴] توسط قاری، جمله «لَا بِشَیْءٍ مِنْ آلَائِکَ رَبِّ أُکَذِّبُ»[یادداشت ۵] را به صورت گروهی میخوانند. شاید علت قرائت این سوره در مجالس ترحیم آیات ۲۶و۲۷ کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ* وَیَبْقَىٰ وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ این سوره باشد که حاکی از مرگ و نابودی همه کس جز ذات مقدس خدا است و نیز ادامه آیات تا آخر سوره که در ارتباط با جهان آخرت و دوزخ و نعمتهای بهشت است.[نیازمند منبع] کاربرد این سوره در مجالس ختم، مخالفانی را نیز داشته است، بهویژه آنکه بر اساس دیدگاه این مخالفان، سوره الرحمن در ایران بیشتر یادآور مجالس ترحیم است و این با روح حاکم بر این سوره که بیانگر نعمتهای خدا در دنیا و آخرت است همخوانی ندارد. کاربرد سوره الرحمن در مجالس فاتحهخوانی موجب شده در زبان عامیانه فارسی در مورد کسی که زمان مرگش نزدیک شده بگویند: فلانی بوی الرحمانش بلند شده.[۲۶]