سوره اَعلیٰ هشتاد و هفتمین سوره و از سوره‌های مَکّی قرآن که در جزء سی‌ام قرآن جای گرفته است. نام سوره (اعلی) از آیه اول آن گرفته شده و به معنای «برتر» است. آیات ابتدایی سوره، پیامبر(ص) را به تسبیح خداوند فرا می‌خواند و سپس هفت صفت برای خداوند برمی‌شمرد و در ادامه از مؤمنان خاشع و کافران شقی و عوامل سعادت و شقاوتِ این دو گروه سخن می‌گوید.
در فضیلت تلاوت این سوره از پیامبر(ص) نقل شده است که هر کس این سوره را بخواند، خداوند به ازای هر حرفی که بر ابراهیم، موسی و محمد(ص) نازل کرده، ده حسنه می‌دهد. در روایات همچنین آمده است که پیامبر(ص) این سوره را دوست می‌داشت.
تفسیر سوره اعلی
سوره اعلی، بخط ثلث، اثر سالم گونای (خوشنویس ترکیه ای)، ۲۰۱۳م
پیامبر و فراموش‌نکردن قرآن
«سَنُقْرِئُكَ فَلَا تَنسَىٰ: ما خیلی زود بر تو خواهيم خواند، تا فراموش نكنى».[۹]
خداوند در این آیه به پیامبر(ص) اطمینان می‌دهد نگران این نباشد که آیات الهی را فراموش می‌کند، بلکه همو که آن را فرستاده، حافظ و نگهبان آن است.[۱۰] علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌نویسد «اِقراء» به معنای تحویل‌گرفتن قرائت قاری به منظور غلط‌گیری و تصحیح قرائت اوست؛ البته این معنای لغوی و عرفی این کلمه است و در این آیه به این معناست که خداوند چنان قدرتی به پیامبر(ص) داده است که قرآن را درست و خوب بخواند، آن‌طور که نازل شده و بدون کم و کاست و بدون تحریف.[۱۱]
نماز عید و زکات فطره
سوره اعلی در تفسیر مجمع البیان آمده است برخی گفته‌اند مراد از تزکیه و صلاة در آیه ۱۴ و ۱۵، زکات فطره و نماز عید است. اما ممکن است اشکال شود این سوره مکی است و در آن زمان نه زکاتی بود و نه نماز عید. در پاسخ آن گفته شده ممکن است آیات ابتدایی این سوره در مکه و آیات پایانی آن، از جمله آیات ۱۴ و ۱۵، در مدینه نازل شده باشد. [۱۲]
سیدهاشم بحرانی در تفسیر البرهان ذیل آیه ۱۴ می‌نویسد از امام صادق(ع) نقل شده است: روزه با پرداخت زکات فطره کامل می‌شود، همچنان که نماز با درود فرستان بر پیامبر(ص) به کمال خود می‌رسد. پس هر کس روزه بگیرد، اما به عمد زکات فطره را وا گذارد، روزه‌ای از برایش نیست و هر کس نماز بخواند و بر پیامبر(ص) درود نفرستد و عمداً آن را وا گذارد، نمازی از برایش نیست. خداوند عزوجل زکات فطره را بر نماز مقدم داشت و فرمود: «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّىٰ وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّىٰ».[۱۳]
تعداد انبیا و کتاب‌های آسمانی سوره اعلی
آیه پایانی سوره اعلی نشان می‌دهد حضرت ابراهیم و موسی(ع) نیز کتاب آسمانی داشتند. در روایتی، ابوذر نقل می‌کند: به پیامبر عرض کردم انبیا چند نفر بودند؟ فرمود: ۱۲۴ هزار نفر. … سپس پیامبر(ص) فرمود ای ابوذر چهار نفر از انبیا عرب بودند: هود، صالح، شعیب و پیامبر تو. گفتم ای رسول خدا خداوند چند کتاب نازل کرد؟ فرمود: ۱۰۴ کتاب. ده کتاب بر آدم، پنجاه کتاب بر شیث، بر اخنوخ که ادریس است سی کتاب و او نخستین کسی است که با قلم نوشت، و بر ابراهیم ده کتاب و نیز تورات را بر موسی و انجیل را بر مسیح و زبور را بر داوود و فرقان را بر پیامبر اسلام نازل کرد.[۱۴] در روایتی رسول خدا در پاسخ به پرسشی از ابوذر درباره محتوای صحف ابراهیم( کتاب های آسمانی ابراهیم) فرمود همه آنها مثل‌هایی بودند و از جمله آنها اين مضمون بود: اى پادشاه گرفتار و مست باده غرور براستى كه من تو را بر نيانگيختم كه دنیا را روی هم جمع كنى، من ترا برانگيختم تا نگذارى ستمدیدهاى به درگاه من بنالد كه من دعاى مظلوم را رد نكنم اگر چه كافر باشد. بر خردمندى كه زمام عقل از كَفَش بيرون نشده است لازم است وقت‌هائى براى خود قرار دهد وقتى را با پروردگار خود راز و نياز كند و وقتى به حساب خود برسد و قسمتى از وقت خود را در آنچه خداى عز و جل با او رفتار كرده بينديشد و قسمتى از وقت را براى بهرهمندى از حلال براى خود آماده كند كه اين ساعت کمک ساعت‌هاى ديگر است و باعث خرسندى خاطر و فراغت قلب. شخص خردمند باید به زمان خود بینا باشد و به خويشتن بپردازد و زبان خود را نگهدارد كه هر كس سخن گفتنش را از اعمال خود حساب كند گفتارش كم می‌شود مگر در آنچه براى او سودمند باشد. شخص خردمند را لازم است كه جویاى سه چيز باشد اصلاح زندگى و يا توشهگيرى براى روز بازپسينو يا كامیابى از غير حرام [۱۵]
ابدیت آخرت سوره اعلی
ممکن است به ذهن بیاید که جهان آخرت پایدار و ابدی است پس چرا آن را با دنیا مقایسه کرده وگفته وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبْقَىٰ ترجمه: با آنكه [جهان] آخرت نيكوتر و پايدارتر است.پاسخ این است که هر چند جهان آخرت به گونه ای است که ابدیت دارد ولی چون در آیه قبل( بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا )، سخن از مقدم داشتن دنیا و ترجیح آن بر آخرت بود؛ در این به مقدم بودن و رجحان آخرت اشاره شده و در مقدم بودنش در مقام مقایسه همین مقدار کافی است که آن را نیکوتر و پایدارتر از دنیا بداند. [۱۶]
نکته تفسیری
ملاصدرا در تفسیر آیه گفته است علم کمال روح است وعمل کمال بدن و همان گونه که جوهر روح شرافتش بیشتر ازجوهر بدن است بر همین اساس لذات روحی وکمالاتش (که حقیقتش در آخرت ظاهر می‌شود) شریف تر و لذیذتر از لذات بدنی است و مسرّت و شادمانی‌ای که در پرتو معرفت خدا( که اساس معارف است )حاصل می‌شود برتر از شادمانی به دست آمده از لذات دنیایی است و کسی که دنیا را برآخرت ترجیح بدهد درکی از حقیقت لذات معنوی در جهان آخرت ندارد زیرا جهل به لذت معارف الهی منشأ برگزیدن دنیا و مقدم داشتن آن برآخرت است و ادراک لذت این معارف بهره کسی است که در دنیا موفق به کسب معرفت خداوند شده باشد.
