سوره اخلاص یا توحید صد و دوازدهمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء سی‌ام جای دارد. این سوره را به این دلیل توحید یا اخلاص نامیده‌اند که دربارهٔ یگانگی خدا سخن می‌گوید و انسان را از شرک، رها می‌کند.
محتوای سوره اخلاص، اشاره به یگانگی خدا، بی‌نیازی او از غیرخودش و نیازمندی مخلوقات به اوست. برای سوره اخلاص فضایل زیادی نقل شده است، از جمله اینکه سوره اخلاص در حکم یک‌سوم قرآن است و سه بار خواندن آن معادل ختم قرآن است. در روایات بر خواندن این سوره در نمازهای روزانه تأکید شده است. در روایتی، پیامبر(ص)، امام علی(ع) را به سوره اخلاص تشبیه می‌کند و می‌گوید همان‌طور که سه بار خواندن سوره اخلاص، مانند خواندن تمام قرآن است، دوست‌داشتن امام علی(ع) با زبان، قلب و دست (در عمل) دوست‌داشتن تمام اسلام است. این سوره یکی از سور چهارقُل است.
شأن نزول سوره اخلاص
دربارهٔ شان نزول سوره اخلاص از امام صادق (ع) نقل شده است گروهی از یهودیان از پیامبر(ص) تقاضا کردند خدا را برای آنان توصیف کند. پیامبر(ص) سه روز سکوت کرد و پاسخی نداد، تا اینکه سوره اخلاص نازل شد و سپس پاسخ آنان را داد.[۱۵] گفته شده این پرسش، درخواستِ جمعی از مشرکان مکه[۱۶] یا درخواست اهل کتاب مدینه[۱۷] و یا افرادی دیگر بوده است.[۱۸]
تشبیه امام علی به سوره اخلاص
در روایتی از پیامبر (ص)، امام علی(ع) به سوره اخلاص تشبیه شده است. در این روایت آمده است مَثَل علی ابن ابی‌طالب در بین مردم، مَثَل «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ» در قرآن است. همچنان که هر کس سه مرتبه سوره اخلاص را بخواند، گویا تمام قرآن را خوانده است و هر کس علی را با زبان دوست بدارد یک‌سوم اسلام را دوست داشته و هر کس او را با زبان و دل دوست بدارد دوسوم اسلام را دوست داشته و هر کس او را با زبان و دل و دست (در عمل) دوست بدارد تمام اسلام را دوست داشته است.[۱۹] قُندوزی عالم اهل‌سنت این روایت را در ینابیع المَوَدة نقل کرده است.[۲۰] در دیگر منابع اهل‌سنت نیز روایاتی با همین مضمون وجود دارد که منزلت امام علی(ع) را همچون منزلت سوره اخلاص معرفی می‌کنند.[۲۱] ابن‌سینا با بهره‌گیری از این روایت، این رباعی مشهور را سروده است:
استحباب خواندن سوره توحید در نمازها
قرائت سوره اخلاص در نمازهای واجب بسیار مورد سفارش قرار گرفته است؛ به‌صورتی که امام صادق(ع) نقل است هر که روزی بر او بگذرد و در نمازهای پنج‌گانه‌اش سوره توحید را نخواند، به او گفته می‌شود تو از نمازگزاران نیستی.[۳۴] همچنین گفته شده است مکروه است در دو رکعت نماز، یک سوره خوانده شود مگر سوره توحید.[۳۵] در مورد سوره اخلاص و سوره کافرون، نمازگزار باید با شروع به قرائت این دو سوره، آنها را به پایان برساند برخلاف دیگر سوره‌های قرآن که نمازگزار می‌تواند پیش از رسیدن به نصف، از آن دست بکشد و به قرائت سوره دیگر بپردازد.[۳۶]
قرائت سوره اخلاص در بسیاری از نمازهای مستحب مانند نماز امام علی(ع)، نماز حضرت فاطمه(س)[۳۷] نماز شب،[۳۸] نوافل صبح، ظهر و مغرب نیز توصیه شده است. همچنین گفته شده هنگام زیارت اهل قبور[۳۹] و وقوف در عرفات، قرائت آن مستحب است.[۴۰] توصیه شده هنگام عبور از قبرستان یازده مرتبه سوره اخلاص خوانده شود و ثواب آن به مردگان هدیه شود.[۴۱]
